Czy z obserwacji ruchu oczu można odczytać, że ktoś kłamie? W pewnym stopniu tak. Ale nie jest to wiedza bezdyskusyjna.

Czasem w kinie można zobaczyć policjanta, który przesłuchując podejrzanego uważnie śledzi ruchy gałek ocznych. Oczy w lewo - kłamie; w prawo - mówi prawdę.

W prawdziwym życiu bardzo nierozważne byłoby osądzanie zachowania ludzi jedynie po tym, gdzie kierują wzrok. Każdy kłamie trochę inaczej i w przypadku każdej osoby symptomy kłamstwa mogą się różnić.

Kłamstwu zwykle towarzyszy zmiana zachowania. Problem w tym, że każdy zachowuje się inaczej. Żeby dobrze kogoś odczytać albo wykryć jego kłamstwo, należy ustalić, co jest jego typowym zachowaniem, dzięki czemu można odnotować zmiany. Dlatego najtrudniej jest oszukać bliskich - oni natychmiast wychwytują wszelkie odstępstwa od normy.

Pomaga wstępna obserwacja rozmówcy, nazywana też kalibracją. Zadając rozmówcy pytania, na które odpowiedzi znamy, obserwujemy reakcje oczu. W ten sposób kalibrujemy (dopasowujemy) narzędzie badawcze i uczymy się jego "normalnych" zachowań. Po poznaniu typowych reakcji łatwiej dostrzec te odbiegające od normy. Ważne, żeby nie skupiać się na czymś jednostkowym, ale odkryciu zespołów cech występujących grupowo.

Oczy pamięci

Pierwszy raz o systemie zależności między ułożeniem i ruchami oczu oraz pamięcią i wyobraźnią pisali - według mojej wiedzy - w 1979 roku Richard Bandler i John Grinder w książce "Frogs into Princes: Neuro Linguistic Programming (NLP)".

Bandler i Grinder twierdzą, że nasza pamięć jest rodzajem hurtowni z danymi, rozmieszczonymi w różnych jej częściach. Po jaki rodzaj informacji sięgamy możemy wyczytać z ruchu gałek ocznych w sześciu różnych kierunkach.

Po usłyszeniu pytania "normalnie zorganizowana" praworęczna osoba patrzy (tak jak Ty ją widzisz):

1. Do góry w lewo → obrazy kreowane. 

2. Do góry w prawo → obrazy ejdetyczne (bez zniekształceń), zapamiętane; nieruchome lub nieostre spojrzenie również sygnalizuje "dostrajanie wizualne".

3. W lewo → kreowane dźwięki lub słowa.

4. W prawo → przypominane dźwięki lub słowa.

5. W dół w lewo → odczucia kinestetyczne, w tym smak i zapach.

6. W dół w prawo → bodźce słuchowe lub słowa (dialog wewnętrzny).

U osób leworęcznych ten schemat może być odwrócony.

Pamięć i wyobraźnia

Kiedy przypominamy sobie coś prawdziwego sięgamy po informacje z innej części mózgu niż przy wyobrażeniu fikcyjnym. Dlatego osoba mówiąca prawdę będzie patrzeć do góry w prawo - w przypadku kłamstwa w lewo.

Prosty przykład. Przypomnij sobie twarz reportera, któremu ostatnio udzielałeś wywiadu. Oczy poszły do góry w Twoje lewo. A teraz wyobraź sobie tego dziennikarza w zielonej sukience w żółte kropki. Oczy poszły do góry w prawo. Pamiętasz hejnał mariacki? Oczy w lewo. Wyobraź sobie jak zabrzmiałby, gdyby zaśpiewało go tysiąc tenorów. Oczy w Twoje prawo. Działa?

Jeśli w czasie wywiadu oczy dziennikarza krążą w różnych kierunkach, to znak, że analizuje słowa porównując je z tym co wie i co usłyszał wcześniej. Jeśli natomiast patrzy spokojnie, to znaczy, że do Twojej wypowiedzi jest nastawiony krytycznie, bo do niczego jej nie odnosi. Możliwe także, że nie rozumie, co mówisz.

Wzrokowe wskazówki systemów reprezentacji

Zróżnicowanie ruchów gałek ocznych związane jest z używaniem różnych części mózgu w procesie myślenia. W programowaniu neurolingwistycznym (NLP) znane jest pod nazwą wzrokowych wskazówek systemu reprezentacji.

1. Obrazy kreowane → wizualizacja rzeczy, które są nieznane, np. czerwonego żółwia lub wydarzenia, które nie miało miejsca.

Pytania sprawdzające:

1. Jak wyglądałby Twój komputer z zielonymi cętkami na obudowie? 
2. Jak wyglądałby żaglówka skrzyżowana z łodzią podwodną?
3. Wyobraź sobie białą piłkę na fioletowej szachownicy.

2. Obrazy przypominane → dostęp do wspomnień zapisanych jako obrazy.

Pytania sprawdzające:

1. Jakiego koloru są ściany na korytarzu w Twoim biurze?
2. Co widzisz kiedy wychodzisz z domu?
3. Jakiego koloru jest Twoja szczoteczka do zębów?

3. Dźwięki kreowane → kreacja w głowie nieznanych dźwięków.

Pytania sprawdzające:

1. Jak brzmiałby Bono z U2 na szczycie Everestu?
2. Jaki dźwięk wydawałby pies zamieniony w kota?
3. Jak brzmiałby doping polskich kibiców na meczu Polski z Brazylią w finale mistrzostw świata?

4. Dźwięki przypominane → powrót do wspomnień dźwiękowych.

Pytania sprawdzające:

1. Jaki dźwięk wydają drzwi Twego auta?
2. Jaki masz dzwonek w telefonie?
3. Jak brzmi głos najlepszego przyjaciela?

5. Odczucia kinestetyczne → powrót do danych związanych z emocjami lub odczuciami zewnętrznymi, np. niewygodny fotel w telewizyjnym studio.

Pytanie sprawdzające:

1. Jakie odczucia wywołuje trzymanie w dłoni dyktafonu?
2. Jak to jest wejść do redakcji wypełnionej dymem tytoniowym?
3. Co czujesz gdy odbierasz z wydawnictwa świeżo wydrukowane ulotki ?

6. Dialog wewnętrzny → odtwarzanie swojej lub cudzej wypowiedzi w formie dialogu wewnętrznego.

Pytania sprawdzające:

1. Powiedz do siebie w myślach coś co zmobilizuje Cię do pracy w sobotę wieczorem.
2. Jakim tonem głosu mówisz do siebie przed snem?
3. Czy rozmawiając ze sobą używasz wulgarnego języka?

Uwagi końcowe

Każdy ma własny sposób przywoływania wspomnień nazywamy systemem wprowadzającym, gdyż za pomocą wybranego zmysłu wewnętrznego wprowadza do świadomości zapisane w pamięci informacje.

System wprowadzający nie musi pokrywać się z systemem reprezentacji, używanym w świadomym procesie myślenia. Możesz na przykład być wrażliwy na bodźce wzrokowe i zapamiętać ostatnią wizytę w redakcji za pomocą obrazów. Mimo to przywołując wspomnienia możesz najpierw posłużyć się słowami i głosami, które najmocniej utkwiły Ci w pamięci i dopiero potem wrócić do obrazów.

Każdy ma preferowany system reprezentacji i system wprowadzający, które mogą, lecz nie muszą być identyczne. Ważne, że konsekwentnie stosujemy jeden schemat myślenia i nasze oczy poruszają się według tego schematu jak po sznurku.

Konkluzja

Metoda oceniania prawdomówności z ruchu gałek ocznych ma wielu krytyków. Nie jestem jej zagorzałym obrońcą, ale moje doświadczenia są raczej pozytywne.

Najlepiej wypróbować ją samodzielnie. Przygotuj własne pytania na wzór podanych wyżej i przetestuj je na znajomych i rodzinie, nie mówiąc im wcześniej, że biorą udział w eksperymencie.